Jeszcze kilkanaście lat temu uczenie się osób starszych nie było szeroko podejmowanym tematem. Zaawansowani wiekiem studenci czy maturzyści byli postrzegani jako ciekawe, ale rzadkie przypadki. Warto było o nich wspomnieć, jednak takie osoby nie stanowiły ważnych obiektów zainteresowania pedagogiki. Dopiero jakiś czas temu w Polsce zauważono, że osoby dorosłe i starsze stanowią najszybciej powiększającą się grupę uczestników edukacji.

Ten trend łączy się bezpośrednio ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa oraz gwałtownymi przemianami cywilizacyjno-technologicznymi. Jak pisze dr Marlena Kilian, adiunkt na Wydziale Nauk Pedagogicznych UKSW, w artykule “Metodyka edukacji osób w starszym wieku. Podstawowe wskazówki i zasady”, przekazywany nam z pokolenia na pokolenie model życia podzielony na wyraźne etapy: 

• dzieciństwo i dorastanie = nauka, 
• dorosłość = praca,
• starość = odpoczynek,

przestał być aktualny. Choćby dlatego, że świat zmienia się w takim tempie, że obecni seniorzy sami przyznają, że często nie potrafią zestawić go z tym, który poznawali w dzieciństwie. To wymaga ciągłej nauki i dopasowywania się do warunków, które mogą w niczym nie przypominać tych, które panowały przed laty. Dla osób starszych oznacza to czasem konieczność powrotu na ścieżkę edukacji, zaś dla osób uczących innych – obowiązek przygotowania się do tego, by uczyć dorosłych w zaawansowanym wieku, co znacznie różni się od uczenia dzieci czy młodych dorosłych. 

Podstawą stworzenia możliwości równego funkcjonowania osób w różnym wieku w stale zmieniającym się świecie, również na rynku pracy, jest nauka przez całe życie, która obejmuje zarówno samokształcenie, jak i różne rodzaje edukacji formalnej. 

Prognozy GUS mówią, że w 2030 roku liczba mieszkańców Polski po 60. roku życia będzie wynosiła 10,8 mln, a w 2050 13,7 mln, co będzie stanowiło około 40 proc. ludności naszego kraju. Sytuacja demograficzna pokazuje, że myślenie o uczeniu się i edukacji osób starszych jest koniecznością. Z jednej strony jest to pilne wyzwanie dla rynku pracy, ponieważ osoby starsze będą stanowiły jego istotną część oraz będa musiały aktualizować i rozwijać swoje umiejętności zawodowe. Z drugiej strony uczenie się i edukacja mogą wspierać utrzymywanie aktywności osób starszych w wielu innych wymiarach. Uczestnictwo w aktywnościach edukacyjnych pozwala pozostawać aktywnym społecznie i rozwijać się w każdym wieku. Zdobywanie nowych umiejętności cyfrowych daje możliwość korzystania z nowych technologii, które stosowane są chociażby w bankowości, kulturze czy komunikowaniu się  – mówi dr Wojciech Gola, ekspert kluczowy ds. projektowania rozwiązań cyfrowych dla rozwoju umiejętności w projekcie “Mikropoświadczenia – pilotaż nowego rozwiązania wspierającego uczenie się przez całe życie”.

Geragogika – jak się uczą osoby starsze?

Jak podkreśla Marlena Killian w przywoływanym już artykule, w dobie szybkiego starzenia się społeczeństw osoby dorosłe i starsze “stanowią najszybciej powiększający się segment wiekowy” uczących się. Pokazuje to wyraźnie, że osoby w zaawansowanym wieku, dotychczas pozostające poza obszarem zainteresowania pedagogiki, wymagają znacznie większej uwagi. Geragogika, dziedzina, której powstanie datuje się na połowę XX wieku, obecnie przeżywa swój rozkwit. To dyscyplina, która zajmuje się procesami związanymi z uczeniem się osób w starszym wieku. Bardzo istotne jest bowiem zauważenie, że osoby starzejące się przyswajają wiedzę w zupełnie inny sposób niż ludzie młodsi. 

Po pierwsze, aby nauczanie osób starszych było skuteczne i komfortowe, muszą one mieć zapewnione odpowiednie warunki. Wśród seniorów jest wiele osób z ograniczeniami ruchowymi czy niepełnosprawnościami, dlatego wszelkie kursy czy szkolenia dla tej grupy wiekowej muszą być organizowane w miejscach do tego dostosowanych. Wielu ludzi w podeszłym wieku nie zdecyduje się na naukę w przestrzeni, która nie pozwoli im na swobodne poruszanie się, dlatego ten aspekt jest tak istotny – może choćby wpłynąć na obniżenie motywacji czy wywołać frustrację nawet u bardzo zainteresowanych nauką osób. 

Po drugie, z badań wynika, że osoby starsze na początkowym etapie zgłębiania danej dziedziny wiedzy wolą bardziej ustrukturyzowane i tradycyjne formy uczenia się. Z artykułu Marlena Killian można dowiedzieć się, że ulubioną metodą dydaktyczną seniorów są… wykłady. Czyli ta forma prowadzenia zajęć, której najbardziej nie lubią dzieci i młodzi dorośli. Warto przy tym zaznaczyć, że osoby starsze, gdy już uda im się osiągnąć określony poziom wiedzy, są otwarte na inne rodzaje nauczania, np. ćwiczenia praktyczne. Chętnie uczestniczą w wyprawach terenowych, odgrywaniu scenek czy innych aktywnościach, do których o wiele trudniej jest przekonać np. dorastających uczniów.

Dla ludzi w każdym wieku istotne jest, żeby tematyka zajęć, nawet jeśli musi być ściśle związana z konkretną dziedziną, łączyła się również na jakimś poziomie z ich życiowym doświadczeniem. Nie inaczej jest w przypadku osób starszych. Chętnie angażują się one np. w dyskusje, gdy zahaczają one o tak istotne dla nich kwestie jak:

• nadążanie za nowoczesnym światem,
• postęp technologiczny,
• pamięć o przeszłości,
• samotność,
• śmierć,
• rodzina,
• kwestie religijne i światopoglądowe,
• finanse,
• choroby.

W przypadku osób starszych istotne jest przyswajanie wiedzy w odpowiedniej kolejności, w sposób prosty i logiczny. Im trudniejsze zagadnienie, tym bardziej istotne jest, by wyjaśniać je kolejno: najpierw rzeczy bliskie, znane i proste, następnie o stopień trudniejsze, aż do rzeczy najbardziej skomplikowanych. Z badań wynika, że przekazywanie wiedzy osobom starszym nie może mieć zbyt szybkiego tempa i powinno być ograniczone tylko do informacji, które są potrzebne, z pominięciem zawiłej terminologii. Co ważne, osoby starsze często bardzo emocjonalnie podchodzą do własnych postępów w nauce i same siebie nieustannie oceniają, dlatego często potrzebne jest im pozytywne wzmocnienie prowadzącego zajęcia. 

Uczenie osób starszych – wyjątkowa praca

W artykułach dotyczących geragogiki zwraca się uwagę na istotną kwestię, jaką jest indywidualne podejście do każdej nauczanej grupy. Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z osobami młodymi czy z seniorami, generalizacja i stosowanie sztywnych metod nauczania jest zawsze ryzykowne. Jednak w przypadku osób starszych jest to szczególnie zgubne, ponieważ zaawansowany wiek uczniów sprzyja bardzo dużej różnorodności zarówno doświadczeń życiowych, jak i poziomu wiedzy oraz przyzwyczajeń edukacyjnych jednostek. Marlena Killian wymienia jednak kilka zasad, które są punktami orientacyjnymi, dzięki którym edukowanie osób starszych może przebiegać pomyślnie:

• zasada indywidualizacji (osoby starsze stanowią najbardziej zróżnicowaną grupę uczących się, należy o tym pamiętać, układając plan zajęć, dopasowując trudność poszczególnych zadań i dobierając sposób przekazywania wiedzy),
• zasada kompensacji (metodyka zajęć musi być dopasowana do warunków psycho-fizycznych uczestników),
• zasada aktywizacji (w zaawansowanym wieku bardziej skuteczne są metody pracy, które pozwalają na samodzielne konstruowanie rozpoznań, a nie na biernym ich przyswajaniu),
• zasada samokierowania w procesie uczenia się (należy pamiętać, że osoby dorosłe, szczególnie osoby starsze, są przyzwyczajone do samodzielnego kierowania swoim życiem, więc należy umożliwić im podejmowanie wspólnych decyzji i kierowanie swoim procesem edukacji),
• zasada wykorzystania doświadczenia życiowego (osoby w wieku starszym lubią widzieć praktyczne zastosowanie zdobywanej wiedzy w swoim życiu, chętnie też czerpią z własnego, bardzo bogatego doświadczenia),
• zasada użyteczności przyswajania wiedzy i umiejętności (bardzo istotne jest, by seniorzy określili cele uczenia się i potrafili łączyć z nimi kolejne etapy zdobywania wiedzy),
• zasada pozytywnej satysfakcji (wielu seniorów z duża niepewnością podchodzi do uczenia się, często obawiają się krytyki, dlatego potrzebują pozytywnego wzmocnienia w postaci podkreślania znaczenia małych sukcesów, ważne jednak jest to, by osoby starsze nie czuły się chwalone na wyrost),
• zasada inkluzji, (szansa na nawiązanie nowych znajomości jest dla wielu osób w zaawansowanym wieku czynnikiem motywującym, dlatego prowadzący powinien zachęcać uczestników zajęć do socjalizacji, np. organizując więcej zadań do wykonania w parach czy w grupie),
• zasada wzajemnego szacunku (w każdej grupie wiekowej ta zasada jest jedną z najważniejszych, jednak w przypadku osób starszych ma znaczenie decydujące, bowiem uczestnicy zajęć nie osiągną zamierzonych efektów uczenia się, jeśli nie będą czuły się szanowane).

Badania dotyczące tej gałęzi pedagogiki pokazują więc, że osoby, które podejmują się uczenia seniorów, czeka niezwykłe wyzwanie – osoby starsze nie tylko są zdolne do nauki, ale też bardzo wymagające, szczególnie od samych siebie. Chcą się uczyć i chcą słuchać, na co dowodem jest preferowana przez nich metoda pracy, czyli wykład. Lubią dobrze zorganizowaną i zaplanowaną pracę, tradycyjne metody nauczania, ale chętnie uczestniczą też w praktycznych ćwiczeniach i dyskusjach, szczególnie, jeśli mają one powiązanie z tematami, które ich osobiście dotykają.

Na koniec warto wspomnieć o jeszcze jednym, bardzo istotnym aspekcie nauczania osób starszych. W nauce seniorów wiele kwestii łączy się z silnymi emocjami, również kwestia zakończenia danego kursu czy szkolenia. Jak pisze Marlena Killian, to okres, gdy wielu ludzi traci swoich najbliższych, zarówno członków rodziny, jak i przyjaciół, część doświadcza własnej choroby czy zbliżającego się końca życia. Dlatego rozstanie z grupą rówieśników czy prowadzącym zajęcia może być odbierana jako kolejne pożegnanie i być powodem do smutku. W takim przypadku osoby prowadzące zajęcia dla ludzi starszych muszą skupić się nie tylko na nauczaniu, lecz także na tym, by zadbać np. o zachęcenie swoich podopiecznych do kontynuowania kontaktów z innymi uczestnikami po zakończeniu kursu i pozostania aktywnymi  jak najdłużej. 

Źródła:

1. Marlena Kilian, Metodyka edukacji osób w starszym wieku: podstawowe wskazówki i zasady, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Forum_Pedagogiczne/Forum_Pedagogiczne-r2015-t1/Forum_Pedagogiczne-r2015-t1-s171-185/Forum_Pedagogiczne-r2015-t1-s171-185.pdf.
2. Małgorzata Halicka, Jerzy Halicki, Starzenie się i starość w praktyce edukacyjnej – wybrane aspekty, [w:] Pedagogika społeczna nr 2(64). 
3. Prognoza GUS: https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6002/2/4/1/sytuacja_osob_starszych_w_polsce_w_2021_r.pdf.